Heideboerderij; een nieuwe vorm voor gemeenschappelijk gebruik van heide en akkers

Stichting Heideboerderij Nederland (SHN) werkt aan de ontwikkeling van het concept van de Heideboerderij. Op een aantal locaties in Nederland wordt samen met boeren, schaapherders, natuurorganisaties, burgers, ondernemers en lokale en provinciale overheden gewerkt aan de realisatie van Heideboerderijen. Grazende schaapskuddes op heidevelden of graslanden worden gekoppeld aan akkers en hooilanden via nieuwe lokale en regionale samenwerkingsvormen en financieringsarrangementen. Doel is het optuigen van een coöperatieve en streekeigen organisatie die vanuit een gemeenschappelijke samenwerking een veerkrachtig toekomstperspectief schept voor cultuurlandschap, natuur, landbouw en voedselproductie in Nederland. De stichting Heideboerderij Nederland heeft de Wetenschapswinkel gevraagd of Wageningen University & Research een verkenning kan doen naar de beste aanpak voor een Heideboerderij op de Sallandse Heuvelrug.

De Heideboerderij als nieuwe marke

Met het concept van de Heideboerderij pakken we terug op het heidelandbouwsysteem dat eeuwenoud is, maar waarvan eigenlijk alle belangrijke elementen in de twintigste eeuw uit Nederland zijn verdwenen. Vanuit dorpen werden commons – in Nederland wel marke of gemeynt genoemd – georganiseerd, waarin het hele dorp samenwerkte, met als resultaat een gemeenschappelijk en geïntegreerd landschapsbeheer dat was gebaseerd op de verbinding van woeste gronden met de akkers en hooilanden. Schaapskuddes begraasden de heidevelden. De schapenmest werd ‘s nachts in de potstal vermengd met strooisel van heide of stro om later te gebruiken voor het bemesten van de akkers. Die akkers en hooilanden leverden vervolgens wintervoer voor de schapen en voedsel voor de mensen. Vlees en voedsel werden in het dorp verwerkt door ambachtslieden. Dit traditionele heidelandbouwsysteem zorgde voor twee kringloopsystemen: nutriëntenkringlopen tussen heide en akkers en sociaaleconomische kringlopen tussen de samenwerkende herders, boeren en ambachtslieden. In het concept van de Heideboerderij wordt de samenwerking vormgegeven tussen natuurbeheerders, schaapherders, boeren, streekgebonden bedrijven en bewoners als onderdeel van een nieuwe marke. Naast de elementen van het traditionele heidelandbouwsysteem komt daar op de Sallandse Heuvelrug natuurbehoud als belangrijk element bij. Een goede leefomgeving voor het in Nederland bijna uitgestorven korhoen is daarbij essentieel.

Onderstaande figuur geeft een overzicht van potentiële actoren in de nieuwe marke. Sommige, zoals de terreinbeheer, de schaapsherder en de boer zijn cruciaal voor de marke en omgekeerd zijn ze voor het goed functioneren van hun bedrijf grotendeels of helemaal afhankelijk van de marke. Zonder een vorm van zelfsturing met samenwerking tussen deze actoren, is het onwaarschijnlijk dat de gemeenschappelijke hulpbronnen een duurzame stroom goederen en diensten gaan leveren. Andere ambachten, zoals een molenaar, een bakker en een bierbrouwer zijn wellicht met een deel van hun bedrijf met de marke verbonden. Bewoners van de omliggende plaatsen en het bestuur kunnen ook participeren in de marke, naast hun andere bezigheden.

De boer bewerkt akkers aan de rand van de hei, levert insecten aan het korhoen van de terreinbeheerder en goede basisproducten aan de ambachtelijke molenaar, bakker en brouwer. De herder levert onder andere mest aan de boer en bijvoorbeeld lammetjesdagen aan de bewoners. Ook ontvangt hij geregeld schoolklassen uit omliggende dorpen. Over de begrazing van de heide zijn nauwkeurige afspraken gemaakt met de terreinbeheerder, ze hebben geregeld overleg om te kunnen inspelen op actuele situaties. De ambachten voegen kwaliteit en waarde toe aan lokale producten en verkopen dat bijvoorbeeld via een abonnementenmodel. De bewoners, bestuurders en horeca leveren financiële middelen in ruil voor producten en diensten.

De acht ontwerpprincipes van Ostrom

Het concept voor een Heideboerderij op de Sallandse Heuvelrug hebben we vormgegeven door een fictieve samenwerkingsovereenkomst voor de marke op te stellen met voorwaarden waaraan de business modellen van de diverse samenwerkingspartners moeten voldoen. Als het gaat om commons dan kun je niet om het werk van Elinor Ostrom heen die er in 2009 de Nobelprijs voor Economie mee verdiende. Ostrom heeft acht ontwerpprincipes voor het ontwerp van een common opgesteld. In deze ontwerpprincipes zijn o.a. opgenomen dat de grenzen van de common scherp zijn gedefinieerd en dat duidelijk is wie daarbinnen welke rechten heeft. Ook heeft iedereen in de common een stem bij wijzigingen daarin. Mocht dit leiden tot conflicten dan zijn er mechanismen om deze conflicten op te lossen. Er zijn ook sancties voor deelnemers die de regels overtreden. Het is volgens Ostrom niet nodig om alle principes strikt in acht te nemen, het zijn in die zin geen absolute voorwaarden. Wanneer men echter te veel steken laat vallen, dan is de kans op continuering van een succesvolle common kleiner.

Markefonds

Een Heideboerderij kan de natuur op en vooral rond de Sallandse Heuvelrug verbeteren mits wordt gewerkt aan een gemeenschappelijke business case die aanvullend is op individuele verdienmodellen van natuurbeheerders, schaapherders, boeren en streekgebonden bedrijven. Daarnaast moet er een markefonds komen. Dit markefonds is noodzakelijk om het gat te dichten tussen de verdiencapaciteit van bedrijven die zich primair richten op productie voor de wereldmarkt en bedrijven met een nadruk op maatschappelijke waarden. De vraag is hoe een Heideboerderij zo’n fonds gevuld krijgt? Daar bestaan verschillende mogelijkheden voor. Bij voldoende draagvlak onder de Nederlandse en lokale bevolking kan met crowdfunding een fonds gevormd worden. De overheid kan via verhandelbare ontwikkelingsrechten inkomensoverdrachten regelen van bedrijven met negatieve externe effecten naar bedrijven met positieve externe effecten, een vorm van habitatbanking. Het meest kansrijk op de korte termijn is misschien wel het gereserveerde geld voor de afronding van het natuurnetwerk. Overijssel heeft een ontwikkelopgave voor nieuwe natuur van meer dan 4.000 ha tussen 2015 en 2027 en voor de beleidsopgave natuur is in die periode in totaal meer dan €600 miljoen beschikbaar.

Stichting Heideboerderij Nederland

Stichting Heideboerderij Nederland schrijft n.a.v. het rapport: ‘Het onderzoek van Raymond Schrijver en Marcel Vijn bevat meerdere elementen die we direct in de praktijk hebben kunnen toepassen. Zo bleken de ontwerpprincipes van Elinor Ostrom voor de organisatie van de commons een heldere volgorde te impliceren voor stappen die gezet moeten worden om een gemeenschappelijke samenwerking te organiseren.(…) Daarmee kunnen we zelfbewuster op bezoek bij lokale partijen om het gesprek aan te gaan over samenwerking, gemeenschappelijkheid, eigen verantwoordelijkheid en een duidelijk gezamenlijk doel. (…) Daarmee heeft het onderzoek van de Wetenschapswinkel een belangrijke bijdrage geleverd aan ons streven om de Heideboerderij samen met boeren, natuurbeheerders en andere partijen op te pakken als geïntegreerd landschapsbeheer met gemeenschappelijke doelen en ambities en een gezamenlijk verhaal.’

Meer informatie

Op de projectpagina vind je meer informatie over dit onderzoek.

Wat vind je van het concept van de Heideboerderij en kun je je wel of niet vinden in deze aanbevelingen, laat dan vooral je opmerkingen hieronder achter. We horen ze graag. Heb je nog vragen? Stel ze hieronder, we proberen ze graag te beantwoorden.