Sissinghurst: naar een nieuwe verbinding tussen landgoed, landschap en historie

Bij mij thuis aan de muur hangt een foto van mijn dochters zittend in het gras. Ze hebben fleurige jurkjes aan. De foto is, alweer een aantal jaar geleden, genomen in de wereldberoemde tuin van Sissinghurst, in het Engelse Kent. Deze zomer keek ik af en toe naar deze foto terwijl ik het boek ‘Sissinghurst, an unfinished history’ aan het lezen was. Dit boek is geschreven door Adam Nicolson, de kleinzoon van Vita Sackville-West en Harold Nicolson die in de jaren 30 van de vorige eeuw de tuin aanlegden. Het boek vertelt de geschiedenis van het landgoed en de omliggende landerijen maar het gaat vooral ook om de strijd die Adam Nicolson voert om de tuin van Sissinghurst opnieuw te verbinden met het omringende agrarische landschap en de historie van het landgoed.
Die verbinding is namelijk in de jaren 70 verloren gegaan toen de laatste boer op Sissinghurst ermee ophield en de grond verdeeld werd onder de omliggende boerderijen. Van een landschap met heggen, hopteelt, koeien, schapen, varkens, boomgaarden en akkers bleef een monotoon landschap met grote graanvelden over. Daarin ligt nu de tuin, een beetje verweesd. De oorspronkelijke stallen en schuren worden ergens anders voor gebruikt en de karakteristieke hopschuren staan leeg.

Ondeelbaarheid van een landgoed

Een aantal jaren geleden heb ik met een aantal collega’s onderzoek gedaan naar de waarde van landgoederen voor de maatschappij. Wat in de gesprekken met de landgoedeigenaren naar voren kwam, was de ondeelbaarheid van een landgoed. Alles heeft een relatie met elkaar: de verschillende vormen van bedrijvigheid, de mensen, het landschap en de natuur. Eén van de grootste zorgen van de landgoedeigenaren was dan ook de voortdurende schaalvergroting in de landbouw. Dat zorgt niet alleen voor agrarische bebouwing op een schaalgrootte die vaak niet bij een landgoed past maar ook voor een minder divers landschap en minder gezinnen hebben een inkomen uit het landgoed waardoor de betrokkenheid van de lokale gemeenschap met het landgoed onder druk komt te staan. Het integrale karakter van een landgoed waar alles met elkaar samenhangt dreigt te verdwijnen en daarmee ook een deel van de authenticiteit.

Nieuwe verdienmodellen

Een mogelijkheid om de voortdurende schaalvergroting van agrarische bedrijven op een landgoed tegen te gaan is om nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen. Verdienmodellen die zich niet richten op productie voor de wereldmarkt maar de unieke mogelijkheden van het landgoed proberen te vermarkten. Een bekend voorbeeld in Nederland is landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt met een eigen productenlijn die verkocht wordt in de landgoedwinkel en op de jaarlijkse landgoedfair. Die mogelijkheden zijn er omdat een landgoed een aantal kernwaarden heeft zoals authenticiteit, cultureel erfgoed, landschap en historie. En natuurlijk de naam van het landgoed en soms een familiewapen. Maar hoe kom je tot die nieuwe verdienmodellen? En de meeste landgoederen hebben pachters, hoe krijg je die mee richting een nieuwe markt?

In ons onderzoek naar nieuwe verdienmodellen op een landgoed met pachters benoemen we een aantal prikkels die een landgoedeigenaar heeft kan gebruiken om samen met pachters nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen:

• een gerichte toedeling van (vrijkomende) pachtgronden,
• meedenken over slimme verkaveling,
• betalen van externe adviezen en kennis ter beschikking stellen,
• ruimte bieden voor bebouwing en het toestaan van nieuwe activiteiten,
• het ontwikkelen van een landgoedmerk en
• door investeringen in gebouwen en machines.

Het op een goede manier inzetten van de juiste prikkels kan de gewenste ontwikkeling (sterk) versnellen. Een prikkel werkt pas stimulerend als deze ook zo door de pachter(s) wordt ervaren en in overleg met hen wordt gebruikt. Maatwerk is daarbij van belang.

Het gezamenlijk ontwikkelen van nieuwe verdienmodellen vraagt om een intensievere samenwerking tussen landgoedeigenaar en pachters en daarbij is vertrouwen en transparantie noodzakelijk. Transparantie wordt bevorderd door informatie voor iedereen toegankelijk te maken en doelstellingen en prikkels gezamenlijk vast te stellen.

Landgoedvisie

In theorie is al veel bekend over mogelijke verdienmodellen op landgoederen. Toepassingen van de verkregen inzichten blijven echter vaak in de pilotfase steken en komen niet of onvoldoende tot wasdom.

Een groot landgoed in een mooie omgeving dat ook nog goed bereikbaar is, heeft meer mogelijkheden voor verdienmodellen dan een landgoed dat weinig grond heeft en slecht bereikbaar is. Echter, de visie en het ondernemerschap van de landgoedeigenaar kunnen ook een landgoed dat wat betreft grootte en ligging niet optimaal scoort, een goed verdienmodel opleveren. Zeker als het talent en de kennis in de familie goed wordt benut en er door diversificatie meerdere bronnen van inkomsten zijn. Het is dan wel zaak eventuele pachters en de lokale gemeenschap vanaf het begin bij dat nieuwe verdienmodel te betrekken. Dialoog met de betrokkenen is hierbij het centrale begrip.

Nieuwe infrastructuur kan een bedreiging maar ook een kans voor nieuwe verdienmodellen opleveren. Indien geïnvesteerd is in een goede verhouding met de overheden dan zijn deze doorgaans bereid mee te denken en mee te werken waardoor er samen gezocht kan worden naar de mogelijkheden binnen de geldende wet- en regelgeving. Maatschappelijk worden landgoederen gewaardeerd en het is de kunst om die maatschappelijke waardering te kapitaliseren. Dit kan ook bijdragen aan een duurzame landbouw met een schaalniveau dat past op het landgoed. Geconstateerd kan worden dat de landgoedeigenaar zelf, en daarmee de aspecten van visie/daadkracht, ondernemerschap, familie en financiële mogelijkheden, een belangrijke rol speelt als het gaat om het ontwikkelen van verdienmodellen en het toepassen daarvan.

Op basis van het voorgaande hebben we negen handelingsopties geformuleerd. Wat als allereerste moet gebeuren is het ontwikkelen van een (landgoed)visie: landgoedeigenaren moeten aangeven wat ze belangrijk vinden om te behouden, te ontwikkelen en daarmee zichzelf te profileren, ook wel de kernwaarden van het landgoed genoemd. Deze kernwaarden zijn de basis voor de te kiezen activiteiten en de daarvan afgeleide verdienmodellen.

Sissinghurst

Tot slot weer even terug naar Sissinghurst. Daar zijn een aantal nieuwe verdienmodellen onderzocht. Het wordt al snel duidelijk dat boeren voor de wereldmarkt geen optie is maar er komen elk jaar wel honderdduizenden bezoekers. Daar moet toch iets mee te doen zijn, al was het alleen maar om het restaurant te voorzien van ter plaatse geproduceerd voedsel. Het lukt Adam Nicolson om een aantal zaken waaronder een boomgaard, vleeskoeien, schapen, een moestuin voor het restaurant en nieuwe heggen te realiseren. Dit vraagt heel wat geduld omdat het moeilijk is om de medewerkers van Sissinghurst enthousiast te maken en vervolgens zover te krijgen dat ze op een andere manier gaan werken. Andere zaken zoals varkens, kippen, melkkoeien en hopteelt vragen een langere adem. De titel van het boek is niet voor niets ‘Sissinghurst, an unfinished history’.

Sissinghurst heeft door op een nieuwe manier te kijken naar de agrarische activiteiten en dit te koppelen aan nieuwe verdienmodellen niet alleen weer verbinding weten te leggen met het omringende landschap maar ook met de historie van het landgoed. Het landschap is diverser geworden en het landgoed heeft zijn eeuwenoude rol als voedselproducent terug. Natuurlijk zit een Nederlands landgoed anders in elkaar dan Sissinghurst. Niettemin valt veel te leren van de daar gevolgde aanpak.

Wat vind je van nieuwe verdienmodellen voor landgoederen en kun je je wel of niet vinden in de noodzaak tot het ontwikkelen van een landgoedvisie, laat dan vooral je opmerkingen hieronder achter. Ik hoor ze graag. Heb je nog vragen? Stel ze hieronder, ik zal proberen ze te beantwoorden.