Voedsel en vrijheid

Voedsel is vrijheid. Met deze woorden besluit Slowfood-oprichter Carlo Petrini zijn boek Food and freedom. Woorden om op te kauwen. De auteur zoekt de bevrijdende werking van voedsel in de verbondenheid met eten, waardigheid van het producerende ambacht en kwaliteit van eindproduct. Voedsel als medicijn tegen ongelijkheid, onderdrukking, milieuschade, honger en ondervoeding. Het zijn mooie (kerst)gedachten. In dit artikel leg ik het verband uit tussen voedsel en vrijheid.

Ontsnappen aan honger

Laten we eens verder denken over hoe vrijheid en bevrijding zich tot voedsel kunnen verhouden. Als eerste is te bedenken dat het beschik-, bereik- en betaalbaar zijn van voldoende en veilig voedsel een basisvoorwaarde is om überhaupt aan honger en ondervoeding te ontsnappen en meer productieve, gezonde en langere levens te leiden. Waar voedselproductie mogelijk en eten voorradig is, wordt om zich heen grijpende armoede ingeperkt. Wanneer dat voedsel ook steeds minder door onszelf bewerkt hoeft te worden, levert dit ons bovendien ‘vrije’ tijd op, die we kunnen  besteden aan andere (recreatieve) activiteiten. Zodra voedsel niet meer als nijpende primaire levensbehoefte wordt ervaren, groeien de kansen voor vrijheid.

Andersom, bij gebrek aan voedsel zijn oproer en geweld snel geboren. Actuele voedselrellen in Venezuela illustreren dit en de oorlog in Syrië levert trieste bewijzen dat voedsel ook in hedendaagse tijden een wapen is in de strijd via het belegeren van steden en uithongeren van hun bewoners. De knellende banden van voedseltekort doen mensen ook op de vlucht slaan in wanhopige pogingen zich daaraan te ontworstelen. Ook het afgelopen jaar heeft racism of yesterday and today vanuit ons instituut er weer op gewezen hoe belangrijk voedsel is voor de kwaliteit – lees: vrijheid – van leven in zowel de rijke als arme delen van de wereld.

Scary thing

Een andere overdenking is hoe vrij we eigenlijk zijn om van voedsel te genieten als de productie en consumptie ervan samenhangt met de onvrijheid van andere mensen of dieren, dan wel het milieu beknot. Een volgende ingeving is dat de vrijheid wordt beperkt als weinig ruimte wordt gelaten aan diverse manieren van produceren en consumeren in het voedseldomein. En hoe vrij is onze keuzevrijheid als de keuzes die we maken volop worden gestuurd en gestuwd door de fysieke en sociaal-culturele omgeving? Wat wordt aangeboden en aangeprezen kadert en kanaliseert immers de vrijheid van wat we kopen en koken.

Vandaar dat de onderzoeks- en beleidsaandacht tegenwoordig ook nadrukkelijk uitgaat naar wat ons ‘van buitenaf’ stimuleert tot het maken van de meer gezonde en/of duurzame voedselkeuze. Een andere overpeinzing is over welke vrijheid van de vrije markt we het hebben in het licht van de ontwikkeling dat de marktmacht van multinationale spelers steeds groter wordt. Een volgende is dat de musicus Laurie Anderson blijkbaar een gevoelige snaar raakt als ze zingt “freedom is a scary thing, not many people really want it”, gegeven het hedendaagse verzet tegen vrijhandelsverdragen.

Tegenwicht bieden

Bovenstaande gedachtegangen leren in elk geval dat er nog genoeg vrijheid is te winnen en deze gemakkelijk wordt ingeperkt. Teruggebracht tot menselijke schaal is vrijheid een dienst te bewijzen als we haar niet alleen of zozeer als een recht zien, maar ook als een plicht. De behoefte aan vrijheid krijgt uitdrukking in het bieden van tegenwicht aan onverschilligheid jegens ons eten, de wijze waarop het gemaakt wordt en welke (on)gunstige effecten dit kan hebben op medemens, milieu en dier. Eten in onwetendheid is geen vrijheid. Vanuit dit  – ‘Petriniaanse’ – perspectief schuilt er weinig bevrijding in consumenten die zich laten ontzorgen door de retailer en gevrijwaard willen blijven van keuzestress.

Productie van voedsel met ongeïnteresseerd schouderophalen of met het weglopen voor moeilijke keuzes is evenmin bevrijdend. “Vrijheid betekent verantwoordelijkheid”, zei de schrijver George Bernard Shaw lang geleden al. En er is de overgang te maken van deze vroegere Nobelprijswinnaar voor de literatuur naar die van dit jaar, als toepasselijke woorden van Bob Dylan worden aangehaald: “Ik denk aan een held als iemand die de mate van verantwoordelijkheid begrijpt die zijn vrijheid met zich meebrengt.” Petrini zal hoogstwaarschijnlijk van harte instemmen met beide uitspraken.

Voedsel en vrijheid: Gelukkig zijn

Nu ik toch ‘heldhaftige’ woorden aan het citeren ben, sluit ik af met een frase van Oscar Wilde (“With freedom, books, flowers and the moon, who could not be happy?”) te parafrasen: Met vrijheid, boeken, kaarsen en een boom, wie kan niet gelukkig zijn? Ik hoop voor iedereen op een bevestigend antwoord op deze vraag. Geniet frank en vrij van de vrije tijd, de geliefden en de smakelijke geneugten des etens tijdens de kerstvakantie. En voor 2017 alvast een gelukkig nieuwjaar toegewenst.

Graag hoor ik hoe u denkt over de relatie tussen voedsel en vrijheid. U kunt onderaan dit artikel een reactie plaatsen.

Met dank aan collega Thom Achterbosch voor de uitwisseling van ideeën met betrekking tot deze blog.