Circulaire oplossingen voor vluchtelingenkampen

Vluchtelingen komen vaak terecht in gebieden waar al armoede, water- of voedseltekort is. Wageningse onderzoekers, bedrijven en organisaties werken samen aan circulaire oplossingen om de leefomstandigheden van vluchtelingen en de gastbevolking te verbeteren. Zoals in Uganda, waar men bomen kapt voor brandhout om mee te koken. Pas wanneer je een alternatief biedt als kookstellen op zonne-energie, kun je gaan herbebossen. Een goede zaak, dat Nederlandse bedrijven en wetenschappers hieraan werken?

“In Uganda vindt op grote schaal ontbossing plaats”, zegt Bertram de Rooij, landschapsarchitect en onderzoeker aan Wageningen University & Research. “In tien jaar tijd is bijna de helft van de bossen in het land gekapt. Dat is een enorme aderlating. Het gaat niet alleen om het verlies van de natuurlijke rijkdom, maar beïnvloedt ook de landbouw en klimaatbestendigheid”, aldus De Rooij. In Uganda gebruiken lokale bewoners en vluchtelingen brandhout om op te koken. Bovendien krijgen de vluchtelingen er een klein stukje landbouwgrond. Maar de arme grond is snel uitgeput, zodat ze telkens meer grond nodig hebben. “Dat is een vicieuze cirkel. Je kunt niet gaan herbebossen als je de andere problemen niet ook oplost”, verklaart De Rooij.

De Rooij en zijn collega’s, verschillende Nederlandse bedrijven en andere organisaties werken nu samen aan deeloplossingen. Zo kan één organisatie schone kookstellen op zonne-energie leveren, zodat mensen geen hout meer nodig hebben om te kunnen koken. Een andere organisatie kan eenvoudige trainingen ontwikkelen om mensen basale landbouwkennis en -vaardigheden bij te brengen en te laten zien hoe belangrijk de omgeving is voor de landbouw. Verder zijn er partners die kunnen helpen bij bosherstel- en aanplant.

Gastbevolking

Door oorlogen en langlopende gewapende conflicten, natuurrampen, hongersnoden en extreme armoede hebben momenteel bijna 71 miljoen mensen hun huis moeten verlaten. Daarvan zijn bijna 26 miljoen mensen naar andere landen gevlucht. “Vier op de vijf vluchtelingen komen terecht in landen in de eigen regio, meestal in gebieden die al kampen met grote uitdagingen. Er heerst bijvoorbeeld droogte of de grond is onvruchtbaar”, schetst De Rooij. Vaak ontwikkelen de vluchtelingenkampen zich tot min of meer permanente verblijfsplaatsen met een eigen economie. De lokale bevolking in de regio kan heel arm zijn en door het gebrek aan bijvoorbeeld water of landbouwgrond kunnen er conflicten ontstaan tussen de vluchtelingen en de gastbevolking. Ook kan het beroep op natuurlijke hulpbronnen als water, groen en grond zo groot worden dat zich een ecologische ramp aandient.

“Nederlandse bedrijven en lokaal opererende ngo’s hebben veel kennis in huis die de omstandigheden voor vluchtelingen en de gastbevolking leefbaarder en duurzamer kunnen maken. Wanneer je vraagstukken circulair aanpakt, kun je het verschil maken.”

Bertram de Rooij, landschapsarchitect en senior onderzoeker Regionale ontwikkeling en ruimtegebruik

Deel deze quote:

Circulaire aanpak

Om de leefomstandigheden in de kampen en de opvangregio’s te verbeteren, steken niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) en Nederlandse bedrijven de hoofden bij elkaar. Als voorbeeld noemt De Rooij een bedrijf dat minifabriekjes bouwt waar afval kan worden gerecycled tot bouwmateriaal. Veel ngo’s die lokaal actief zijn, willen graag meedoen. “Goede doelen worstelen vaak met duurzaamheid, de betrokkenheid van bedrijven kan hierbij helpen.”

Afbeelding boven: uitsnedes van de factsheets over Uganda, Jordanië en Kenia

Het met elkaar verbinden van de verschillende problemen, maakt de oplossingen circulair. “Wanneer je vraagstukken circulair aanpakt, kun je het verschil maken.” Eerder keek De Rooij al naar de mogelijkheden om vluchtelingenkampen duurzamer en groener in te richten. In 2019 startte hij vanuit het onderzoeksprogramma Circulaire en klimaatneutrale samenleving in samenwerking met NLworks een vervolgstudie naar circulaire oplossingen voor vluchtelingenkampen en hun omgeving. Daarvoor maakte hij relevante informatie over landgebruik, energie en water inzichtelijk in infographics (zie factsheets hieronder). “Er is wereldwijd verbazingwekkend veel informatie beschikbaar, maar nogal verspreid. Die kennis hebben we gebundeld. Ook hebben we gekeken welke wezenlijke vraagstukken er in welke gebieden spelen en vooral waar de verbanden liggen”, legt de onderzoeker uit.

Download de factsheets

– Factsheet Uganda
– Factsheet Kenia
– Factsheet Jordanië

Watertekort

In Jordanië spelen er bijvoorbeeld weer andere problemen dan in Uganda. Veel Syriërs zijn naar Jordanië gevlucht; inmiddels is één op de drie inwoners vluchteling. Ze wonen vooral in het verstedelijkte noordwesten van het land. De Rooij: “Jordanië doet veel met zonne-energie, maar heeft een tekort aan water. Nu importeert het land water. Toch zijn er goede opties voor besparing, opvang en hergebruik.” Door de landbouwmethoden en het watersysteem dat veel lekkages heeft, gaat er onnodig veel water verloren. En als het eindelijk regent, ontstaan er al snel overstromingen. “Dit regenwater kan worden opgevangen. Ook kan het afvalwater worden gezuiverd en hergebruikt.”

Culturele aspecten

“Nederlandse bedrijven hebben veel circulaire kennis in huis die de omstandigheden voor vluchtelingen en de gastbevolking leefbaarder en duurzamer kunnen maken”, meent De Rooij. Wetenschappelijk onderzoek is in dit stadium ook onmisbaar. “We hebben nog veel kennisvragen. Wat is er lokaal nodig voor bosherstel? Wat zijn de kosten en voordelen van de circulaire concepten? Als één van de deeloplossingen niet werkt, frustreert dat dan de hele oplossing?”, geeft hij als voorbeelden. “We willen ook de culturele aspecten van circulariteit bestuderen. Hoe staan mensen bijvoorbeeld tegenover het hergebruik van afvalwater of het gebruik van menselijke uitwerpselen als mest voor landbouwgrond?”

Verkennen

De betrokken bedrijven en ngo’s hebben vijf consortia gevormd met elk een ander thema. Eén consortium richt zich op sloppenwijken en wil het leven van de bewoners verbeteren met bijvoorbeeld betaalbare en eenvoudige technieken zoals groene dakbedekking en zonnepanelen. “Dat gebeurt op een heel kleinschalige manier”, tekent De Rooij aan. De andere consortia richten zich op hergebruik van water en afval voor voedsel en gebruiksmaterialen. “Dit jaar gaan we samen met NLworks en RVO verdere verkenningen doen in en om de kampen. We gaan in gesprek met lokale betrokkenen en willen de specifieke lokale omstandigheden en behoeften beter bekijken. Tijdens de voorbereidingen zijn er al veel ideeën ontstaan. Na de verkenningen gaan we samen met de vluchtelingen en de lokale bevolking concreet aan de slag”, aldus De Rooij.

Meer lezen:

• Artikel over onderzoek naar vluchtelingenopvang en migratie
• Circulair en klimaatneutraal werken en leven
• Onderzoek naar migratie en nederzettingen
• Blog over de migratieketen
• Lees dit artikel in het Engels

Leadfoto: vluchtelingenkamp Dabaab, Kenia. Foto: Wikimedia commons