De helft van de Nederlandse volwassenen kampt met overgewicht en lijkt extra kwetsbaar bij corona. Gezonder leven kan helpen een ernstig COVID-19-verloop, maar ook verschillende chronische ziekten, te voorkomen. Dat verlicht de druk op de zorg en geeft een voorsprong bij toekomstige pandemieën. Wageningse onderzoekers kijken met overheden, zorg, voedselaanbieders en scholen hoe we een gezonde leefstijl kunnen vergemakkelijken. Denk jij dat kleine stappen, zoals dagelijks een stuk fruit en een ommetje, soms al een verschil maken?
“Het is ongelooflijk belangrijk dat we aan een gezondere leefstijl gaan werken, voor de mensen die ziek worden, voor de overbelaste zorgsector en vanuit volksgezondheidsperspectief ook voor degenen die niet ziek worden”, vertelt Emely de Vet, hoogleraar Consumptie en gezonde leefstijl.
Zonder de coronacrisis leggen ziekten die aan leefstijl gerelateerd zijn ook al een enorme druk op onze gezondheidszorg, legt De Vet uit. “En die staat nu helemaal onder hoogspanning, onder meer doordat mensen met COVID-19 en onderliggend lijden zoals ernstig overgewicht of diabetes sneller op de IC belanden.”
Goedwerkend immuunsysteem
Een ongezonde leefstijl verhoogt de kans op chronische aandoeningen, zoals hoge bloeddruk, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Die aandoeningen maken ons kwetsbaarder en vormen ook een risicofactor voor een slechter verloop van COVID-19. “Een gezonde leefstijl draagt bij een goedwerkend immuunsysteem en is belangrijk om ziekte te voorkomen, maar ook in de behandeling van verschillende aandoeningen”, legt De Vet uit.
“Er is niet één maatregel of leefstijlinterventie die voor iedereen werkt. Maar verschillende duwtjes en maatregelen samen kunnen wel zorgen dat we als samenleving een richting inslaan die gezond leven bevordert.”
Emely de Vet, hoogleraar Consumptie en gezonde leefstijl
De hoogleraar haast zich om te benadrukken dat overgewicht geen persoonlijke keuze is. “Het is een probleem van de maatschappij. Zolang 80 procent van wat er in de supermarkt verkrijgbaar is niet in de Schijf van Vijf past en driekwart van de producten in de aanbieding ongezond zijn, is het voor mensen heel moeilijk om hun leefstijl aan te pakken.”
Ongelijkheid
Ook de sociale omgeving speelt een rol. Zo zijn mensen met een lager inkomen, lagere opleiding en slechtere arbeidsmarkpositie kwetsbaarder. Deze groep kampt vaker met gezondheidsproblemen als obesitas en diabetes, tevens de risicofactoren bij COVID-19. “Corona legt de sociaaleconomische ongelijkheid pijnlijk bloot én vergroot de verschillen nog verder”, signaleert De Vet.
Voor de meeste mensen met praktische en minder goed betaalde beroepen is thuiswerken bijvoorbeeld amper mogelijk. Gezond leven heeft voor de meeste mensen met stress vanwege geldzorgen, werkeloosheid of andere problemen sowieso al geen prioriteit. “Al helemaal niet als gezonde producten ook nog eens duurder zijn dan ongezonde keuzes. Gezond leven is een luxe die niet iedereen zich kan veroorloven”, zegt de hoogleraar.
Ze vervolgt: “Mensen met lagere inkomens en een lagere opleiding leven gemiddeld zeven jaar korter en bijna negentien jaar minder in goed ervaren gezondheid dan hoger opgeleiden. Ik vind dat soort verschillen in Nederland absurd.”
In deze video van Universiteit van Nederland legt Emely de Vet uit welke factoren van invloed zijn op ons eetgedrag en hoe we dat gedrag kunnen aanpassen:
Strategie voor gezonde keuzes
De Vet en haar collega’s bestuderen welke strategieën en interventies kunnen leiden tot gezondere keuzes, gedrag en leefomstandigheden. Daarbij bedienen ze zich van een scala aan disciplines en methoden uit de gezondheidswetenschappen, psychologie, sociologie, pedagogiek, geografie en antropologie. “Om menselijk gedrag te begrijpen en interventies te ontwikkelen heb je een brede blik nodig.”
Veel loketten
Sommige interventies draaien om het verkleinen van gezondheidsachterstanden bij kwetsbare groepen. Zo is de onderzoeksgroep van De Vet betrokken bij de academische werkplaats publieke gezondheid Agora met de GGD Noord- en Oost-Gelderland en 22 gemeenten.
Onder deze paraplu valt ook de evaluatie van ‘Samen aan zet’ in Harderwijk, een project met mensen met meervoudige problemen, bijvoorbeeld op gebied van gezondheid en schuldenproblematiek. “Deze mensen hebben met veel loketten te maken, bijvoorbeeld van de gemeente, jeugdzorg, scholen, schuldsanering, woningbouwvereniging, huisarts en andere zorgverleners. Ze gaan gebukt onder grote stress en zorgen en hebben meestal weinig ruimte om hun leefstijl te verbeteren.”
Niet in een ivoren toren
Met alle betrokken partijen kijken we hoe we deze mensen één aanspreekpunt kunnen bieden en hun sociale omgeving kunnen inzetten om de multiproblematiek, waaronder een ongezonde leefstijl, aan te pakken. “Wij onderzoeken wat nuttig is, samen met de beleidsmakers en de praktijk. Op deze manier zitten we als wetenschappers niet in een ivoren toren, maar zien we meteen wat werkt. Bovendien vinden effectieve oplossingen meteen een blijvende weg naar de praktijk.”
Dies Natalis: Voorbereid zijn op pandemieën
Wageningen University & Research viert op dinsdag 9 maart 2021 haar 103e geboortedag, de Dies Natalis. De traditionele bijeenkomst vindt dit keer online plaats vanwege de corona-uitbraak. Onder de titel Pandemic Prevention, Prediction and Preparedness gaan experts met elkaar in gesprek onder leiding van Marcia Luijten.
Henk Bekedam, voormalig WHO-vertegenwoordiger China en India, viroloog Marion Koopmans van het Erasmus MC, de Wageningse viroloog Wim van der Poel en gezondheidswetenschapper Emely de Vet zullen bespreken welke bijdrage de wetenschap kan leveren om toekomstige wereldwijde epidemieën beter te begrijpen en bestrijden.
– Meer informatie en aanmelden voor deze Engelstalige online bijeenkomst
– Lees: WUR heeft de kennis in huis om een pandemie te tackelen
– Lees de interviews met viroloog Wim van der Poel: We willen nooit meer zo overvallen worden door een virus & Virussen vóór zijn
Diëtisten en fysiotherapeuten
Daarnaast werken de onderzoekers mee aan leefstijlprogramma’s in de zorg, zoals ‘SLIMMER’, dat de zorgverzekeraars sinds 2019 vergoeden. SLIMMER wordt uitgevoerd door de huisartsenpraktijk, diëtisten, fysiotherapeuten, leefstijlcoaches en lokale sport- en beweegclubs en richt zich op mensen met een verhoogd risico op diabetes. Wageningse wetenschappers hielpen deze leefstijlinterventie verder ontwikkelen en evalueren. In samenwerking met de Academische Werkplaats bieden de GGD Noord- en Oost Gelderland SLIMMER nu aan.
Ander onderzoek in de zorg vindt plaats naar digitale tools. Zoals bijvoorbeeld apps die patiënten ondersteunen bij gedragsverandering.
Havenarbeiders
Maar ook werkgevers kunnen het initiatief nemen tot interventies. Een grote groep werkenden in Nederland leeft in armoede en houdt er vaak een ongezonde leefstijl op na, zegt De Vet. “De hiërarchische verhouding tussen een bedrijf en de werknemers maakt het natuurlijk wel lastig. We leiden een project met laaggeschoolde werknemers, onder meer in de haven en sociale werkvoorziening. Daarbij verkennen we in dialoog hoe de behoeften van werknemers en werkgevers aan gezondheidsondersteuning beter op elkaar kunnen aansluiten.”
Voedsellessen op school
Al op jonge leeftijd worden gewoonten gevormd en die zijn lastig te doorbreken op latere leeftijd. Dat blijkt uit het onderzoek van De Vet en haar collega’s. “Tevens laat onderzoek zien dat eetgedrag en overgewicht op jonge leeftijd vaak een goede voorspeller is voor latere leeftijd. Als kinderen al op jonge leeftijd een ongezonde leefstijl aanleren, is het niet makkelijk meer te repareren. ‘Jong geleerd is oud gedaan’ geldt ook voor ons eetgedrag. Daarom pleiten we voor voedseleducatie in het onderwijs.”
“Aandacht voor gezonde voeding op school heeft vooral impact op het gedrag van kinderen die thuis anders niet met groente en fruit in aanraking komen en is daarmee belangrijk in de strijd tegen gezondheidsachterstanden.” Foto: Shutterstock.
Veel scholen doen mee aan het Wageningse Smaaklessen-programma of aan EU Schoolfruit waarbij scholen gratis groente en fruit voor de leerlingen krijgen. “Aandacht voor gezonde voeding op school heeft vooral impact op het gedrag van kinderen die thuis anders niet met groente en fruit in aanraking komen en is daarmee belangrijk in de strijd tegen gezondheidsachterstanden”, aldus De Vet. Helaas is de aandacht voor voedsel- en gezondheidseducatie niet structureel en heeft niet iedere school die. “Het mooiste zou zijn als het standaard in het onderwijscurriculum zat, zodat alle kinderen al vroeg met gezonde leefstijl in aanraking komen.”
Fastfood bannen
De overheid kan een actievere rol spelen bij het creëren van een gezondere omgeving. “Er is nu geen juridisch of beleidskader voor regels die een gezondere voedselomgeving bevorderen. Aanpassen van de omgeving is cruciaal. Denk bijvoorbeeld aan een vestigingsverbod voor fastfoodaanbieders binnen een straal van 500 meter rondom scholen. Gemeenten staan te springen om dat soort instrumenten.”
Toch komt de overheid al iets meer in beweging. Zo is er het Nationale Preventieakkoord, gericht op het terugdringen van overgewicht, roken en problematisch alcoholgebruik. Onlangs maakte het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport bekend dat het 200 miljoen euro uittrekt om het welzijn en de leefstijl van kwetsbare groepen te verbeteren. Maar dat is nog niet genoeg.
Suikertaks
De Vet is voorstander van het afschaffen van de btw op groente en fruit, zodat het ook financieel aantrekkelijker wordt om gezond te eten. Extra belasting op ongezonde producten, die nu vaak juist goedkoper zijn, is ook een optie. “Een suiker- of vettaks zijn geen magic bullet, maar helpt wel. Velen pleiten daar al jaren voor in Den Haag, en de coronapandemie vergroot die urgentie.
Ook als het gaat om een gezondere samenstelling van producten, kleinere portiegroottes en units binnen verpakkingen kan de rijksoverheid meer regulerend optreden. “Er zijn nu vaak mooie plannen van voedingsmiddelenfabrikanten en supermarkten om samen te werken aan een gezonder aanbod, maar vaak blijft het daarbij. Er is geen mandaat voor handhaving.”
Terughoudend
Vergeleken met andere landen is Nederland heel terughoudend in regulering, ziet de hoogleraar. “Het VK en Chili zijn bezig met het terugdringen van de frisdrankconsumptie en kennen een suikertaks, net als tientallen andere landen. Daardoor doen producenten in deze landen hun best om betere producten in de markt te zetten.”
Veel landen hanteren bovendien kaders waarin is vastgelegd hoeveel procent van het voedselaanbod in bijvoorbeeld kantines gezond moet zijn. Ze besteden structureel aandacht aan voedsel en leefstijl in het onderwijs en zorgen bijvoorbeeld dat leerlingen lunches aangeboden krijgen op school. Dat zijn goede voorbeelden waar Nederland veel van kan opsteken, meent De Vet.
Beter bestand tegen pandemieën
Wij als burgers kunnen zelf ook iets doen. Veel interventies richten zich op kleine gedragsveranderingen, zoals het eten van voldoende fruit. “Voor jou als persoon zal het misschien niet veel uitmaken, maar als de gehele bevolking twee stuks fruit eet maakt dat wel verschil. Als we dan ook nog eens allemaal dagelijks tien minuten meer gaan bewegen zijn we op populatieniveau echt beter bestand tegen een volgende pandemie.” Tegelijkertijd pleit De Vet op individueel niveau voor realisme. “Als je 20 kilo overgewicht hebt, los je dat niet op met voldoende fruit. Dan kun je het beste naar de huisarts gaan voor een verwijzing naar een bewezen goed leefstijlprogramma.”
Heel veel geduld
Veel mensen werken persoonlijk aan hun gezondheid. “Het is lastig om op eigen houtje te veranderen. Er is ook geen quick fix. Leefstijlveranderingen vergen een lange adem en heel veel geduld. Kleine stapjes werken het beste.” Pak bijvoorbeeld vaker de fiets en niet de auto, eet volkoren brood in plaats van witbrood en drink water in plaats van frisdrank. Het helpt ook om kleinere borden te gebruiken en het eten op bord te scheppen in de keuken in plaats van schalen of pannen op tafel te zetten. Dat zijn voorbeelden van nudging, waarbij je gedrag beïnvloedt met simpele aanpassingen.
“Leefstijlveranderingen vergen een lange adem en heel veel geduld. Kleine stapjes werken het beste.” Pak bijvoorbeeld vaker de fiets en niet de auto, eet volkoren brood in plaats van witbrood en drink water in plaats van frisdrank. Foto: Shutterstock.
Het systeem aanpakken
“Als samenleving is het echter essentieel dat we leefstijl niet als een individuele verantwoordelijkheid benaderen, maar het systeem aanpakken dat een ongezonde leefstijl in stand houdt.” Leefstijl is heel complex en berust niet op individuele keuzes omdat het is ingebed in een sociaal systeem, verklaart De Vet. “Er is niet één maatregel of leefstijlinterventie die voor iedereen werkt. Maar verschillende duwtjes en maatregelen samen kunnen wel zorgen dat we als samenleving een richting inslaan die gezond leven bevordert.”
