De wetenschappelijke zoektocht naar kennis is geen voorspelbaar en vastomlijnd proces, in tegenstelling tot wat mensen vaak denken. Om nieuwe ontdekkingen te doen, hebben onderzoekers ruimte nodig voor creativiteit, om te falen en voor toeval. In die zin bestaan er raakvlakken met kunst. Daarom zoeken Wageningse wetenschappers inspiratie bij kunstenaars en wisselen ze uit hoe de creatieve ruimte kan worden vergroot.
Er bestaat een romantisch idee van de wetenschapper die tijdens een Eureka-moment plotsklaps tot nieuwe inzichten komt. Een ander beeld is dat onderzoek alleen vastomlijnde, formele stappen behelst. Maar beide ideeën kloppen niet. Creativiteit is erg belangrijk in onderzoek en in die zin heeft wetenschap veel gemeen met kunst.
“De verbinding met kunst kan helpen om de focus meer op het wetenschappelijke proces en minder op het resultaat te leggen.”
Dolf Weijers, hoogleraar Biochemie
Share this quote:
“Wetenschap en kunst zijn twee verschillende vormen om iets inzichtelijk te maken of te verbeelden. Ze geven beide een perspectief op de werkelijkheid”, vertelt Dolf Weijers, hoogleraar Biochemie. “Van een afstandje lijkt het onderzoeksproces heel formeel en het kunstzinnige proces wat rommelig. Maar het wetenschappelijke proces kan ook heel rommelig en onvoorspelbaar verlopen. Creatief en associatief denken is voor wetenschappers belangrijk om inzichten op te doen en verbanden te leggen.”
Rare associaties
Wetenschappers kunnen veel opsteken van kunstenaars, meent Weijers. “Dat associatieve en creatieve staat in de kunst centraal in de methodologie. Die aspecten behoeven meer aandacht in de wetenschap. Het creatieve proces vormt namelijk de essentie van wetenschap.”
In een creatief proces is ruimte nodig om te mislukken, maar ook voor toeval. Zo ontdekte arts en microbioloog Alexander Fleming in 1928 per toeval de bacteriedodende schimmel penicilline tijdens een onderzoek naar de stafylokokkenbacterie. Een mooi voorbeeld van serendipiteit: iets waardevols ontdekken terwijl je iets anders zocht.
“Dat associatieve en creatieve staat in de kunst centraal in de methodologie. Die aspecten behoeven meer aandacht in de wetenschap. Het creatieve proces vormt namelijk de essentie van wetenschap.” Foto: Duncan de Fey.
“Onderzoekers moeten kunnen experimenteren. Falen en fouten maken hoort daarbij. Je moet een omgeving creëren waarin je rare associaties en onjuiste ideeën kunt opperen, en waarin je toevallig ergens tegenaan kunt lopen.” Die ruimte schep je door anders te kijken naar hoe je je team samenstelt en wat je stimuleert in je team, zegt Weijers. “Voor mij is het altijd heel vanzelfsprekend geweest om ruimte te geven aan creatieve chaos. Dat trekt mensen aan die dat ook hebben.”
Inmiddels is het stereotype beeld wat wetenschap is en doet, breder aan het veranderen. “Gelukkig komt er meer aandacht voor diversiteit en de verschillende manieren waarop je wetenschapper kunt zijn.” Het gaat niet meer alleen om hoeveel artikelen iemand publiceert, maar ook om wat iemand bijdraagt aan een team, aan onderwijs, aan wetenschapscommunicatie en het maatschappelijke debat. “Dat valt niet allemaal te vangen in formele training, maar kun je onder meer stimuleren door te kijken naar andere disciplines zoals kunst.”
Samenwerken
Weijers en zijn collega Joris Sprakel, hoogleraar Fysische chemie en zachte materie, hebben samen met een groep andere Wageningse wetenschappers en kunstenaars het plan opgevat om van elkaar te leren en ideeën uit te wisselen. Het idee, dat vertraging heeft opgelopen door de coronapandemie, is om een platform te creëren waar wetenschappers en kunstenaars in verbinding kunnen treden. Weijers benadrukt dat hij niet voor kunstenaars kan spreken, maar denkt dat de continue zoektocht naar vernieuwing, op het scherpst van de snede, wetenschap heel aantrekkelijk maakt voor kunstenaars.
Krachten in plantencellen: In deze dwarsdoorsnede van den wortelpunt van de zandraket (Arabidopsis thaliana) is door middel van een moleculaire sensor de krachten zichtbaar gemaakt die op de cellen worden uitgeoefend. De verschillende kleuren geven ieder een andere kracht aan. Opname gemaakt door dr. Vera Gorelova.
“Als wetenschapper gebruik je andere methodes, maar het gaat ook om het in beeld brengen van hoe je de werkelijkheid waarneemt, welke verbanden er zijn. Soms is dat even visueel als kunst.” Zoals in het recente, bijzondere project waarin Weijers en Sprakel metingen hebben verricht naar de krachten die op een plantencel inwerken, op moleculaire schaal. Het resultaat maakten ze inzichtelijk in kleurrijk beeld (zie de afbeelding hierboven).
Onvolledige kennis
Wat wetenschap en kunst eveneens gemeen hebben, is dat ze in de samenleving ter discussie staan. Er zijn mensen die geen waarde zeggen te hechten aan kunst en mensen die de wetenschap wantrouwen, bijvoorbeeld wat betreft klimaatverandering of corona. “Vaak ontstaat een verkeerd beeld omdat alleen de wetenschappelijke resultaten over de schutting worden gegooid en mensen geen inzicht krijgen in het proces. Als wetenschapper word je op je vingers getikt als je een jaar later zegt dat iets toch anders zit. Dan word je gezien als niet betrouwbaar. Maar wat vaak niet goed wordt begrepen is dat er in de wetenschap geen eindresultaten bestaan.”
Iedere wetenschappelijke bevinding gaat uit van de kennis van nu. Juist vanuit onjuiste inzichten of een onvolledig beeld, is het mogelijk om tot juistere inzichten en een vollediger beeld te komen. “Die onvolledigheid en onzekerheid zijn voor veel mensen een ongemakkelijke realiteit”, aldus Weijers. Hij vervolgt: “Het grootste dat we als wetenschappers de komende periode in maatschappelijk opzicht kunnen bereiken, is meer inzicht geven in het wetenschappelijke proces zodat onvolledige en voortschrijdende inzichten een geaccepteerd onderdeel worden van kennisvergaring. Persoonlijk denk ik dat de verbinding met kunst kan helpen om de focus meer op het proces en minder op het resultaat te leggen.”
Opening van het Academisch Jaar 2021-2022 De online opening van het academisch jaar aan Wageningen University op maandag 6 september 2021, heeft als motto Crossing Boundaries. Wetenschappers en kunstenaars verkennen op verschillende manieren de wereld om ons heen. Ze creëren beide nieuwe inzichten en objecten door grenzen op te zoeken en te overschrijden. Daarbij stuiten ze op verschijnselen als toeval en mislukking. De online opening van het academisch jaar gaat erover hoe wetenschap en kunst elkaar inspireren. Beide maken deel uit van de brede publieke dialoog over onze menselijke toekomst.
> Meer informatie en aanmelden
Leadfoto: Het celkompas van een levermos (Marchantia polymorpha) in beeld gebracht. Het SOSEKI kompas-eiwit is in alle cellen zichtbaar gemaakt (in geel) en markeert de hoek van de cellen die naar de jongste delen in het centrum gericht zijn. Opname gemaakt door dr. Catherina Albrecht, WUR.
