In 2016 was het alom in het nieuws: de Zika-epidemie in Brazilië. Het werd groot nieuws omdat er opvallend veel kinderen werden geboren met microcefalie, een zeldzame afwijking waarbij de schedelomvang van het kindje te klein is. Het Amerikaanse CDC (Centre for Disease Control and Prevention) gaf zwangere vrouwen zelfs een negatief reisadvies voor gebieden waar zika heerst.
Het zikavirus kwam natuurlijk niet zomaar uit de lucht vallen. In 1947 werd het zikavirus ontdekt in rhesusaapjes in Uganda. Kort daarna werden de eerste menselijke infecties geregistreerd. In 2007 ontstond de eerste grote zikaepidemie op Yap, een eiland in de Stille Oceaan. In 2013 en 2014 was er weer een epidemie bij vier eilandgroepen in de Stille Oceaan. De uitbraak van 2015 heeft zich verspreid over vele landen in Zuid- en Midden-Amerika. Zo ook in Suriname, waar ik mijn afstudeeronderzoek deed bij het BOG (Bureau voor Openbare Gezondheidszorg, zie foto bovenaan dit artikel).
In 2016 kregen uiteindelijk 2262 mensen Zika virus infectie als diagnose. Dat aantal is waarschijnlijk een flinke onderschatting. Zika symptomen zijn namelijk vaak zodanig mild, dat veel mensen niet naar de dokter gaan. Daarbij komt dat in een epidemische situatie het niet gebruikelijk is dat alle gevallen met lab-diagnostiek worden bevestigd. Er zijn vier kinderen geboren met microcefalie waarvan kon worden aangetoond dat de moeders het zikavirus hadden opgelopen tijdens de zwangerschap. Er zijn waarschijnlijk meer microcefaliegevallen die door zika komen. In de praktijk blijkt het alleen erg moeilijk te zijn om zwangere vrouwen in het oog te houden en meerdere malen langs te laten komen.
Wekelijks belletje
Om de epidemie in beeld te krijgen voert de afdeling Epidemiologie van het Bureau voor Openbare Gezondheidzorg elke week een zogenaamde telefonade uit. Aan verschillende poliklinieken wordt gevraagd om elke week een rapport door te bellen. Op het rapport kan onder andere worden aangegeven welke soorten symptomen patiënten hebben en hoeveel mensen dit vertonen. In het beginstadium van een epidemie lijkt het toch heel moeilijk om in kaart te brengen welke ziekte er nou eigenlijk heerst. Het verschil tussen symptomen van zika, dengue, en chikungunya is vaak lastig te bepalen. Zika gaat vaak gepaard met uitslag op de huid, en chikungunya met hevige gewrichtspijn, maar dengue kan beide symptomen ook vertonen. Vaak kan alleen een test in het ziekenhuis de doorslag geven.
Overdracht
Het Zika virus wordt overgedragen door de steekmug Aedes aegypti. Naast het zikavirus kan Aedes aegypti nog vele andere ziekten overdragen zoals de hierboven genoemde dengue, chikungunya, maar ook gele koorts. Afgelopen jaar heeft een Nederlandse toeriste nog gele koorts opgelopen tijdens haar vakantie in Suriname (zie vorige blog), het eerste geval van gele koorts in Suriname in 40 jaar tijd. Het blijft dus altijd oppassen! De gele koorst vaccinatie is verplicht voor toeristen die naar Suriname willen gaan. Er zijn helaas geen vaccins of andere medische behandelingen ontwikkeld tegen chikungunya, dengue of het zikavirus. Daarom is het belangrijk om het gevecht met de mug aan te gaan.
Een ‘mugshot’ van de overdrager, ofwel Aedes aegypti, onder de microscoop bij het centraal laboratorium van het BOG. Heel goed te zien is het typische lier (viool) patroon van witte strepen op de rug van de mug. © Tessa Visser
In februari 2016 vertrok mijn thesisbegeleider Sander Koenraadt naar Suriname om zich ter plekke te laten informeren over de zikasituatie. Met Hélène Hiwat, een in Suriname werkzame entomologe (gepromoveerd aan Wageningen University & Research, nu actief t.b.v. malaria eliminatie in Suriname) heeft hij besproken of het mogelijk was om een onderzoeksprogramma op te zetten aan de biology en bestrijding van Aedes aegypti. Dit bleek mogelijk te zijn want in maart 2017 zat ik in het vliegtuig naar Suriname voor mijn stage.
Het gevecht tegen de zikamug
Controle over de ziekten die Aedes aegypti kan overdragen is sterk afhankelijk van controle over de mug. Er worden in Suriname klamboes en biologische en chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt tegen larven en volwassen muggen. De effectiviteit van deze aanpak wordt bedreigd door het ontstaan van resistentie van de muggen tegen de insecticiden en doordat de ziekte-overdracht plaatsvindt gedurende de dag, wanneer Aedes aegypti actief is en bloed zuigt. Een van de andere manieren van muggenbestrijding is het plaatsen van muggenvallen met aantrekkelijkelokstoffen.
Er is eerder groot succes geboekt met deze geurvallen. Op het Keniaanse Rusinga eiland is in anderhalf jaar tijd de populatie van de belangrijkste malariamug met 70% afgenomen, en de hoeveelheid mensen met een malaria-infectie nam met 30% af. Nu is de vraag of deze aanpak ook kan werken voor Aedes aegypti, de zikamug. Aedes aegypti wordt in het lab door dezelfde geurstoffen aangetrokken als de malariamug, maar hoe zit dit in het veld? Om daar achter te komen hebben we gedurende vier maanden muggenvallen geplaatst in Paramaribo.
We hebben gekeken naar twee verschillende valtypen van het bedrijf Biogents en naar twee verschillende geurmengsels in combinatie met het toevoegen van koolstofdioxide. Deze geurmengsels zijn samengesteld uit stoffen die voorkomen op onze huid of gemaakt worden door onze huidbacteriën. Koolstofdioxide ademen we allemaal uit en is in andere studies ook erg aantrekkelijk gebleken voor muggen.
De BG-Sentinel muggenval van Biogents op een van de locaties (een automonteur zaak) die gebruikt is in mijn studie. De val werkt op electriciteit om de ventilator in de val aan te drijven. De ventilator verspreidt de geuren uit de val en zuigt de muggen naar binnen. In de jerrycan zit een oplossing van suiker, gist en water om koolstofdioxide te produceren. © Tessa Visser
Rondtoeren in Paramaribo
Hoe ziet een dagje stage er dan uit? Nou, zo bijvoorbeeld:
Het is woensdagochtend. Om 7 uur stap ik op mijn fiets om naar het BOG te gaan. Het verkeer is hectisch, maar gelukkig is het in de ochtend nog niet zo warm. Ik baan mezelf een weg tussen de auto’s door, want er is geen fietspad. Eenmaal op het BOG, begin ik meteen met het voorbereiden van de mix voor koolstofdioxide. Hiervoor mix ik suiker, gist en water in jerrycans. Eventjes wachten op de chauffeurs, alles inladen in de pick-up, en we kunnen gaan rondtoeren door de stad!
De vallen staan deze week op 8 verschillende locaties verspreid, van het noorden tot het zuiden van Paramaribo. De vallen roteren dagelijks naar een nieuwe locatie. We beginnen bij een geurval op het terrein van het BOG. We halen de vangst van de dag eruit en zetten de val achter in de pick-up. Dan rijden we via de ringweg naar de locaties in het noorden. De volgende locatie is een automonteur zaak. We halen de vangst uit de val en zetten de val van de vorige locatie met nieuwe koolstofdioxide ervoor in de plaats. Dit doen we tot we alle locaties zijn afgereden.
De derde locatie op het programma is een huis waar een stel woont. De vrouw des huizes zit elke ochtend op me te wachten en doet altijd de deur voor me open. We hebben een gezellig praatje terwijl ik de val verwissel. Vandaag nodigt ze me uit om naar de verjaardag van haar schoondochter te komen. De vierde locatie is een polikliniek, het is altijd een drukte van jewelste in de wachtkamer. De vijfde locatie, helemaal in het noordelijkste puntje van Paramaribo, is een zaak waar roti gemaakt wordt voor schoolkinderen (en voor de chauffeurs en mijzelf!).
Wat eten we vandaag?
Roti natuurlijk! Ondertussen is het half 12, lunchtijd. Luisterend naar het radioprogramma ‘Wat eten we vandaag’, waar mensen naar bellen om uitvoerig uit te leggen wat ze aan het maken zijn, eten we onze lunch in de auto. De heerlijk verse roti (‘gezet met extra peper’) is zelfs nog een beetje warm. We drinken er ook een glaasje soft drink bij. We rijden door tot de laatste locatie, een bejaardentehuis in het zuiden van de stad. De rest van de middag is er een programma op de radio waar mensen allerlei zaken proberen te verkopen, van auto’s tot kippen.
Op de terugweg naar het BOG wordt er ineens naar ons getoeterd en gewezen. De chauffeur zet de auto aan de kant, en ja hoor, we hebben een lekke band! Gelukkig zit er een reserveband onder de pick-up en kan die snel vervangen worden.
Autopech. Gelukkig kon de band snel vervangen worden. © Tessa Visser
Tellen, tellen en nog eens tellen
Als ik terug ben bij het BOG leg ik de gevangen muggen meteen in de vriezer. Ongeveer een kwartiertje later kan ik ze er uithalen en sorteren en bekijken onder de microscoop. Voor sommige locaties is dit een hele klus. Er kunnen namelijk tot wel 300 muggen in elk zakje zitten. Op het oog kan ik alle Aedes aegypti muggen scheiden van overig gevangen muggensoorten en ook sorteren op mannetjes en vrouwtjes. Dit controleer ik vervolgens onder de microscoop. De muggen worden opgeslagen in kleine buisjes in een vriezer van -80 graden Celsius. Hierdoor is de kans groot dat eventuele aanwezigheid van een virus in vervolgonderzoek aangetoond kan worden.
Gesorteerde Aedes aegypti mannetjes (links) en vrouwtjes (rechts) in petrischaaltjes. Klaar om geteld en opgeslagen te worden. © Tessa Visser
De gevangen Aedes aegypti muggen worden nu verder onderzocht op het dragen van ziekten. De resultaten van de muggenvallen studie zijn al geanalyseerd. We hebben kunnen laten zien dat de Aedes aegypti muggen van Paramaribo sterk worden aangetrokken door de muggenvallen, en er zijn ook verschillen gevonden in de aantrekkingskracht van verschillende geurstoffen. Nu moet het allemaal nog opgeschreven worden, het werk is nog niet klaar!
Voor meer informatie over zikaonderzoek van Wageningen University & Research verwijs ik u door naar het zikadossier.