Art meets Science: Het landschap van binnenuit bekijken: The Landscape Speaks.

Het doel van het projecten The Landscape Speaks 2016-2017 en Layers of Perception 2019-2020 is: onderzoek naar de visie van de bewoners op hun landschap, met name naar de manier waarop zij hun landscape commons met de bijbehorende heilige plekken na de sovjet-overheersing weer opnieuw tot leven hebben gebracht en daarbij lokale en overgeleverde (deels sjamanistische) kennis met moderne wetenschappelijke inzichten verbinden. Omdat een natuurwetenschappelijke benadering gemakkelijk voorbij gaat aan de intrinsieke waarden van landschappen, dieren en planten, zoals van binnenuit beleefd en waargenomen door de Altai en de Kirgiezen, is expliciet gekozen voor het inzetten van de methoden van de kunst, om die beleefde en waargenomen waarden te kunnen delen. Wetenschap en kunst gaan hier hand in hand: zonder kunst is de wetenschap niet geaard in de lokale gemeenschap, zonder wetenschap is de kunst slechts l’art pour l’art. The Landscape Speaks is een initiatief van Arita Baaijens (zie www.aritabaaijens.nl). Layers of Perception is een initiatief van Marjolijn Boterenbrood.

Bas Pedroli (UHD bij de Leerstoelgroep Land Use Planning van de WUR) neemt deel om te verkennen hoe men met hun landschap omgaat, het landgebruik onderling regelt, en welke kansen en bedreigingen er zijn voor hun landschap. Deze verkenning is onder meer geïnspireerd door de theorie van Deep Mapping, een humanistische visie op de verhalen die ten grondslag liggen aan de organisatie van het landschap in bepaalde gemeenschappen (Bodenhammer et al., 2013, Roberts, 2016[1]). Levert dit onderzoek inspiratie om ook in Europese landschappen die hun identiteit verliezen door speculatie en landvlucht nieuwe initiatieven te nemen, gebaseerd op gebruiksrecht in plaats van eigendomsrecht?

Beeldend kunstenaar Marjolijn Boterenbrood brengt meerdere lagen van ervaring van een plek in kaart. Om een voorbeeld te geven van haar cartografie-projecten: in een park brengt zij het niet-zichtbare in kaart, het leven van wormen, schimmels, rhizomen, bacterien en algen onder de grond en onder het wateroppervlak. Of zij onderzoekt een stadsdeel, verzamelt daar verhalen van mensen, maakt verschillende kaarten: een kleur-, een geur-kaart en een huiver-kaart, over dat waar je bang voor bent. Die verschillende ‘lagen’ vormen samen weer een nieuw beeld van het landschap. Leveren de onderzoeken in Siberië en in Kirgistan de mogelijkheid om verschillende lagen van ervaren van dit tot dan toe Terra Incognita zichtbaar te maken?

Zintuigelijke waarneming

Over het belang van zintuigelijke waarneming schrijft de fenomenoloog Merleau-Ponty in The World of Perception de idee dat de waarneming een fundamentele rol speelt in ons begrip van de wereld. Merleau-Ponty legt de nadruk op het lichaam als primair middel om de wereld te kennen, dit in tegenstelling tot de filosofische traditie die het bewustzijn als vertrekpunt van kennis aanneemt. Ook Proust schrijft daarover; in A la recherche du temps perdu, noemt hij smaak en geur de directe weg naar verborgen herinneringen. Marjolijn Boterenbrood en ik vinden elkaar in onze betrokkenheid bij het landschap in een fenomenologische grondhouding.

In Siberië ging het om de lokale kennis van de Altai in kaart te brengen. We werken behalve in het atelier ook in het landschap. Elke dag op een andere plek, bij de berg, bij de bron, bij het meer, in de taiga. Door mensen te vragen naar zintuiglijke indrukken als geur, klank, tast, smaak en kleur van een gebied raken vooropgezette ideeën op de achtergrond en komen verhalen los, er wordt gepraat over ervaringen die direct uit het landschap voort komen. We doen geconcentreerde oefeningen, luisteren naar wat er te horen is. We ruiken en benoemen de geuren van het landschap en verzamelen wat er groeit. Beschrijven wat we zien. Hieruit komen verhalen voort. De ervaring is dat geur een goede manier is om herinneringen op te roepen. Marina, een van de deelnemers, ruikt aan een wilde anjer. Het doet haar denken aan haar kindertijd, aan het schapen hoeden, vroeg in de ochtend op pad en tussen het gras en de bloemen in slaap vallen.

Zo brengen we de Karakolvallei in kaart. De deelnemers brengen ieder hun kennis, verhalen en inzichten in. Een cartografie van zintuigelijke waarnemingen, tastbare en ontastbare lagen, sociale en ecologische patronen in het landschap ontstaat. Hiermee krijgt het proces van Deep Mapping invulling en inhoud. Het stimuleert de uitwisseling van ideeën en gedachten over de betekenis van het landschap.

In de beeldende uitwerking zie je de ‘layers of perception’. De gezamenlijk ontstane gegevens zijn gevat een kleine ‘atlas’ van de Karakolvallei. In de legenda van de ‘atlas’ van het gebied is ruimte voor meer lagen, in de hoop dat de bewoners van de Karakolvallei de inhoud kunnen uitbreiden en kunnen gebruiken om hun waarden over te brengen over dit gebied. Het gebied, voor de lokale bevolking het centrum van de Altai-cultuur met belangwekkende heilige plekken, staat immers onder druk van de westerse markteconomie, die via de Russische Federatie ook hier doordringt. Markteconomen kunnen gewoonlijk niets met heilige plekken in het landschap, waar je niet behoort te komen zonder de benodigde meditatieve voorbereiding. Met kaarten waarop waarden staan aangegeven kunnen ze hopelijk wel iets.

Deze researchperiode betekent voor mijn onderzoeksveld een rijke bron van ervaringen, inmiddels verwerkt in verschillende onderzoeksaanvragen voor interdisciplinair onderzoek (inclusief kunstexperimenten) naar landscape commons, zowel in Europa als in de Altai, en in lezingen in binnen- en buitenland (o.m. uitzending Vroege Vogels, zondag 11 september 2016; lezingen in Girona, Varese, Kopenhagen, Florence, etc.). De enorme rijkdom aan biodiversiteit, archeologische vondsten en culturele tradities en waarden van de Altai vertegenwoordigen een referentiepunt voor nieuwe vormen van omgang met het landschap in Europa.

Arita Baaijens zet het onderzoek voort onder de noemer Paradijs in de Polder (www.aritabaaijens.nl/paradijspolder/). Marjolijn Boterenbrood gaat door met Layers of Perception.

[1] Bodenhamer, D. J., Harris, T. M., & Corrigan, J. (2013). Deep mapping and the spatial humanities. International Journal of Humanities and Arts Computing, 7(1-2), 170-175.

Roberts, L. (2016). Deep Mapping and Spatial Anthropology. Humanities, 5(1), 5. doi: 10.3390/h5010005

Boekje over de Aljai bestellen: marjolijnboterenbrood@hetnet.nl