Onlangs is tijdelijk een varkensnier aan een mens gekoppeld, en het is wachten op de eerste transplantaties van varkensharten in hartpatiënten. Mogen we dieren houden en genetisch aanpassen voor het oogsten van organen? Donorvarkens moeten bijvoorbeeld steriel leven en kunnen zich niet natuurlijk gedragen. Wageningse filosofen buigen zich over de ethische vragen en kijken hoe we de belangen van dieren kunnen meewegen. Is het goed om dieren nog verder te instrumentaliseren voor menselijke doelen? Hoe denk jij over de morele kant van de inzet van donordieren?
“Stel dat er buitenaardse wezens op aarde landen, die intelligenter zijn dan mensen. En stel dat ze mensen genetisch manipuleren en gebruiken om donororganen voor henzelf in te kweken. Vinden we dat oké?”
Een deelnemer aan een debat over donordieren opperde dit gedachte-experiment. Mensen gebruiken dieren namelijk steeds vaker als orgaandonor. In oktober hebben Amerikaanse artsen een genetisch gemanipuleerde varkensnier tijdelijk aan een hersendode patiënt gekoppeld. In kunstharten en biologische hartkleppen zitten rundercellen om het risico op stollings- en afweerreacties te verkleinen. Binnen enkele jaren hopen Duitse onderzoekers een aangepast varkenshart naar een mens te kunnen transplanteren. Ook bestuderen wetenschappers hoe ze menselijke cellen in dieren tot organen kunnen laten uitgroeien.
Van veiligheid naar ethiek
‘Donordier’ is eigenlijk een verkeerd woord, vindt dierethicus Bernice Bovenkerk. Ze houdt zich bezig met de relatie tussen mens en dier. “We gebruiken deze dieren tegen hun wil. Ze hebben geen keuze.” De medisch-technologische ontwikkeling snelt voort, maar het is de vraag of het houden en genetisch manipuleren van dieren om cellen en organen te kweken eigenlijk wel te rechtvaardigen valt. “Er ontstond zo’n 20 jaar terug wel discussie over xenotransplantatie, maar dat richtte zich vooral op patiëntveiligheid en de risico’s op ziekten die van dier op mens overspringen.”
“Dit is het moment om te overwegen of we organen uit dieren willen halen. Anders snellen de technologische mogelijkheden de ethiek voorbij.”
Bernice Bovenkerk, universitair hoofddocent Dier- en milieu-ethiek
Deel deze quote:
Inmiddels is er meer aandacht voor dierethiek. “In onze samenleving wordt geleidelijk aan anders over dieren gedacht. Mensen hebben meer oog voor de intrinsieke waarde van het dier zelf en vinden dat we niet het recht hebben om zomaar te doen wat we willen. De maatschappelijke verontwaardiging en ophef over bijvoorbeeld misstanden in slachthuizen illustreert dat.”
Grensoverschrijdend
In de intensieve veehouderij fokken en doden we dieren om hun vlees, melk of eieren te kunnen nuttigen. Dit is moreel problematisch, maar volgens Bovenkerk zijn dieren die gehouden worden voor orgaankweek mogelijk nog slechter af. “Ze moeten in een volledig steriele omgeving zonder ziektekiemen leven, waarin ze waarschijnlijk geen contact met soortgenoten hebben en geen natuurlijk gedrag kunnen vertonen. Dat kan het dierenwelzijn zeer negatief beïnvloeden.”
De genetische modificatie van donordieren maakt ze bovendien nog meer tot instrumenten, betoogt Bovenkerk. “Dieren worden nog meer ‘verdingelijkt’. Dat gebeurt natuurlijk al in de veehouderij, maar met het houden van dieren voor organen overschrijden we die grens verder. Dan passen we dieren namelijk genetisch aan om specifiek te dienen als een vat met reserve-onderdelen voor ons.”
Een kunsthart met rundercellen.
Plezier en pijn ervaren
In de dierethiek zijn er ethici die uitgaan van de belangen van dieren, en ethici die dieren individuele rechten toekennen. Bovenkerk staat een combinatie voor. “Zelf zou ik rechten willen toekennen aan individuele dieren, gebaseerd op hun belangen. Dat betekent ook dat je ze niet mag inzetten als middel om je eigen doelen mee te bereiken.”
Dieren zijn levende en voelende wezens met hun eigen belangen en doelen. Zoals de wil om te overleven, te eten en drinken, contacten met soortgenoten te hebben en zich voort te planten, een geschikt leefgebied of territorium te hebben en natuurlijk gedrag te vertonen. “Dieren hebben behoeften en wensen, net als wij. Ze hebben een sociaal leven en ervaren ook plezier, frustratie en pijn.”
Discriminatie van dieren
Als mensen stellen we onszelf boven dieren, maar hoe terecht is dat? “Wij mensen kunnen een boek schrijven, nadenken over het leven, vooruit plannen. Overigens kunnen sommige diersoorten dat laatste ook, terwijl er tegelijkertijd mensen zijn die dit niet kunnen, zoals baby’s en mensen met dementie. Toch tellen die mensen wel mee in onze morele gemeenschap. Waarom dieren dan niet?”.
Uit onderzoek komt steeds duidelijker naar voren dat veel diersoorten vormen van intelligentie hebben die wij vaak niet zomaar kunnen doorgronden of navolgen. Of juist vormen van intelligentie die op de onze lijken. Sommige dieren, zoals dolfijnen, hebben een taal en noemen elkaar bij de naam. Sommige soorten zijn inventief, creatief of vertonen zelfs altruïstisch gedrag.
“We nemen menselijke eigenschappen als standaard en schatten eigenschappen van dieren niet naar waarde. Er zijn verschillen, maar dat betekent niet dat dieren in moreel opzicht minder waard zijn.” Dieren uitsluiten op basis van soort is ‘speciecisme’. Dat is een vorm van discriminatie, net als racisme, vertelt Bovenkerk. “Het toont hoe ons antropocentrische oftewel mensgerichte wereldbeeld ons denken kleurt. Er is geen neutraal gezichtspunt van waaruit je kunt vaststellen dat het leven van een mens waardevoller is dan dat van een koe of varken. Om die reden is het belangrijk om een debat te voeren over de orgaankweek voor mensen in dieren.”
Geen weg terug
Dit is het moment om te overwegen of we deze ontwikkeling wel door willen zetten, anders snellen de medisch-technologische mogelijkheden de ethiek voorbij, waarschuwt Bovenkerk. Zoals bijvoorbeeld bij toepassingen als ivf en prenatale diagnostiek, die ingrijpen en selecteren mogelijk maken. “Dit soort technologieën plaatsen ons voor nieuwe morele dilemma’s die we nog niet hadden voordat die mogelijkheden er waren”, legt ze uit.
“We doen iets omdat het kan. In onze maatschappij denken we: onderzoek doen is altijd goed en daarna kijken we wel. Maar het onderzoek is niet te scheiden van de toepassing. Als er eenmaal zoveel tijd, geld en energie in is gestoken, is er meestal geen weg meer terug. Misschien zouden we zouden al dat geld en die energie beter kunnen aanwenden om nu mensen met orgaanfalen te helpen, en voor ziektepreventie.”
Debatserie “Mens & Dier” in de Rode Hoed
Debatcentrum de Rode Hoed in Amsterdam en Wageningen University & Research organiseren samen een debatreeks over het thema “Mens & Dier”. Hebben dieren belangen, en hoe verhouden die zich tot de belangen van mensen? In deze serie pluizen we de laatste wetenschappelijke en ethische inzichten uit én gaan we in gesprek met de praktijk.
Editie 1: 1 november 2021 | Verantwoordelijkheid van mens voor dier
Editie 2: 18 januari | Zoönosen – hoe voorkomen we de volgende uitbraak?
Editie 3: datum onbekend | De toekomst van ons vlees
Alternatieven
Tot slot kunnen we ons afvragen of het goed is om dieren te gebruiken als oplossing voor problemen die we zelf scheppen, bijvoorbeeld door onze technologische ontwikkeling. “Onze angst voor de dood leidt tot de ontwikkeling van nieuwe technologie en daarmee nieuwe ethische vragen. Ziekte en dood horen echter bij het leven en het lijkt of we het steeds moeilijker vinden om dat te accepteren. Alhoewel ikzelf misschien ook geneigd zou zijn om ja te zeggen tegen een donororgaan voor een naaste uit een dier, als er geen alternatieven zouden zijn.”
Maar er zijn wel alternatieven te bedenken, tekent Bovenkerk aan. Zoals het huidige systeem van orgaandonatie verbeteren, schade aan bestaande donororganen herstellen, en meer onderzoek doen naar het kweken van organen in het laboratorium, hetgeen nog in de kinderschoenen staat. “Wanneer er meer in onderzoek naar kweekorganen geïnvesteerd wordt, ontwikkelt die technologie zich sneller. Als we het gebruik van donordieren verbieden, is de noodzaak om alternatieven te vinden ook groter.”
