De sociale impact van overstromingen: 7 manieren om getroffenen te helpen

Overstromingen kunnen een verwoestende kracht hebben. Dat hebben de beelden van getroffen gebieden in België, Nederland en vooral Duitsland deze zomer laten zien. Naast materiële schade is er ook sociale impact. Die is minder zichtbaar, maar werkt lang door. Onderzoek laat zien dat slachtoffers de sociale impact vaak als zwaarder ervaren dan de materiële schade.

Wat is die sociale impact? Het is de impact die mensen mentaal of in hun dagelijks leven ondervinden. De overstromingen veranderen hun manier van leven, werken en hoe zij met elkaar omgaan. De impact kan tijdelijk zijn, maar kan erg lang nazinderen.

“Een samenleving kan zodanig veerkrachtig zijn dat grote waterhoeveelheden amper tot problemen leiden. Die veerkracht ontbreekt en moet opgebouwd worden om beter om te kunnen gaan met overstromingen.”

Ingrid Coninx, Senior Expert Policy and Engagement in Climate Change Adaptation

Deel deze quote:

Samen het patroon van sociale impact doorbreken

Uit analyse van de nasleep van overstromingen in West-Europa* komt een terugkerend patroon van sociale impact naar voren. Dat patroon zie ik nu ook verschijnen in de vele mediaberichten uit, onder meer, België. Hartverscheurend. Vooral ‘omdat overstromingsgevaar niet tot een ramp en leed hoeft te leiden’, zoals Prof. Kelman van de University College London en andere rampenonderzoekers aangeven. Een samenleving kan zodanig veerkrachtig zijn dat die grote waterhoeveelheden amper tot problemen leiden. Die veerkracht ontbreekt en moet opgebouwd worden om beter om te kunnen gaan met overstromingen.

Het patroon van de sociale impact loop als volgt: mensen krijgen door overstroming te maken met schade aan hun huis en hun spullen. Sommige mensen komen ten val, verwonden zich, vatten kou en worden ziek. In uitzonderlijke gevallen komen ze te overlijden. Mensen gaan vooraf of na een overstroming tijdelijk elders wonen, of worden gedwongen geëvacueerd. Wanneer de huizen te zwaar beschadigd zijn, kunnen mensen permanent elders blijven wonen. Zij keren niet meer terug naar hun huis. Sommige buurten verloederen. Die buurten veranderen qua sociale samenstelling en cohesie. En door de verloedering worden mensen boos op de autoriteiten.

Vlaanderen heeft nog weinig beleid om met mensen af te spreken hoe zij hun huizen kunnen beschermen tegen overstromingsschade. Foto: ondergelopen straten in Wilsele, Vlaams-Brabant, na de overstromingen van juli 2021 (Thierry Hebbelinck / Shutterstock.com).

Wanneer mensen wel blijven of terugkeren, dan hebben zij vaak moeite om eten en drinken te organiseren en hebben ze vaak ook geen elektriciteit, zuiver water en dergelijke. Huizen opruimen en herstellen is ook erg moeilijk. En hun huis voelt niet meer als veilige thuis. Ze hebben te maken met allerlei instanties om verzekeringen en administratie te regelen. Dat is erg lastig, zeker wanneer er nog steeds geen elektriciteit is. De stress, de zorgen, de angst en de nieuwe situatie hebben vaak een grote mentale impact. En sommige mensen, die niet genoeg spaarbuffer hebben, komen tijdelijk of permanent in de financiële problemen. De druk op het gezin en de gemeenschap kan groot zijn. Sommige mensen komen dichter bij elkaar en worden een sterk team. Anderen krijgen ruzie en voelen grote ontevredenheid. Ook dat leidt dan vaak tot woede op de autoriteiten.

Niet iedereen ervaart dezelfde sociale impact: sommige mensen zijn kwetsbaarder en kunnen moeilijker omgaan met de gevolgen. Denk bijvoorbeeld aan mensen met weinig financiële middelen, ouderen die niet meer goed ter been zijn, migranten die de taal niet goed beheersen en beperkt sociaal netwerk hebben en mensen in verouderde woningen. Die kwetsbare mensen moeten extra aandacht krijgen om ervoor te zorgen dat ook zij zo goed mogelijk kunnen herstellen. Zoals de Europese adaptatiestrategie het voorschrijft: wij laten hen niet achter.

7 manieren voor minder sociale impact en meer veerkracht

Wat kunnen we met de inzichten over sociale impact? We kunnen die inzichten gebruiken om getroffen mensen te helpen bij hun verwerkings-en herstelproces. We kunnen het ook gebruiken om het rampen- en klimaatbeleid te verbeteren zodat de samenleving veerkrachtiger wordt.

1. Mensen beschermen hun huis: technische ingrepen,  risico- en crisiscommunicatie

Zoals Prof. Green van het Flood Hazard Research Centre van de Middlesex University stelt: ‘Woningen functioneren als een lens die de sociale impact versterken’. Het patroon van sociale impact kan doorbroken worden, wanneer de schade aan huizen zo beperkt mogelijk blijft.

Het Vlaamse overstromingsbeleid zet alles erop in zoveel mogelijk huizen te vrijwaren van overstromingsschade. Maar er zijn steeds restrisico’s door extreme gebeurtenissen die zeer zelden voorkomen, maar wel leiden tot schade aan huizen. Vlaanderen heeft nog weinig beleid om samen met die mensen af te spreken hoe zij hun eigen huizen kunnen beschermen tegen overstromingsschade.

Actie: De eerste manier is concrete bewustmaking over hoe mensen zich kunnen beschermen. Dit moet lang voor de overstroming gebeuren. Bouwkundige ingenieurs kunnen oplossingen innoveren die passen bij de woningen in risicogebied. Ruimtelijke planners kunnen op natuur gebaseerde oplossingen integreren: waar kan water opgeslagen worden? En samen met waterdeskundigen kan gekeken worden waar het water wél mag stromen door een dorp of stad. Er bestaan nu al veel mogelijkheden om schade te beperken die nog gerealiseerd zouden kunnen worden zoals afsluitsystemen voor deuren en ramen en andere openingen en mobiele dijken.
En als het water dan toch in huis komt: waterbestendige materialen op gelijkvloerse verdieping, waardevolle spullen op bovenverdiepingen bewaren in waterdichte dozen, en het voorbereiden van een hulpkist met drinkwater, eten en ander noodzakelijk materiaal . Crisiscommunicatie is van groot belang om mensen de mogelijkheid te geven hun woningen te beschermen. In Australië, waar ik momenteel verblijf, worden we er elk orkaanseizoen er aan herinnerd ons eigen hulppakket klaar te maken voor de eerste dagen na een orkaan.

2. Praktische hulp: vakmensen, schoonmakers, eten, drinken en sanitair

Direct na de overstroming hebben mensen vaak moeite om in hun basisbehoeften te voorzien. Ze hebben geen (drink)water, geen elektriciteit, geen eten, geen werkende telefoon, geen werkend toilet. Velen doen een beroep op vrienden en familie die niet overstroomd zijn (informele hulp). Ook hulpdiensten (formele hulp) en vrijwilligers (deels informele hulp) hebben een belangrijke rol. Het opruimen van huizen is niet eenvoudig. Niet iedereen vindt de moed of heeft de vaardigheid en het materiaal om dat te doen. Vocht blijft nog lange tijd op onaangename wijze in de huizen hangen waardoor zij niet meer als een veilig thuis voelen. Vakmensen zijn overbezet en er kan een lange wachttijd zijn.

Actie: Getroffen mensen zijn erbij gebaat als er praktische hulp beschikbaar is, vooral van schoonmakers en vakmensen. Zolang opruim- en herstelwerken plaatsvinden is het nodig de gemeenschap te voorzien van (warm) eten en drinken, naast sanitaire voorzieningen voor persoonlijke hygiëne.

3. Administratieve hulp: indienen van schadeclaims en andere administratie

Onderzoek toont aan dat mensen die verzekerd zijn, meer stress hebben en vaak moeilijkheden ondervinden in de onderhandelingen met verzekeringsmaatschappijen. Zeker wanneer veel mensen tegelijkertijd schadeclaims indienen, kan het lange tijd duren alvorens men vergoed wordt. Soms is er geen voorafbetaling mogelijk of worden tijdelijke verblijfskosten niet betaald. Ook andere administratie, bijvoorbeeld rondom werk, moet worden geregeld. Wanneer er naasten overleden zijn, kunnen de procedures als stressvol ervaren worden.

Actie: Het vereenvoudigen van administratieve procedures en ondersteunen bij het uitvoeren kan helpen deze extra stressfactoren te verminderen.

4. Armoedehulp en financiële steun

Mensen kunnen inkomen verliezen door een overstroming. Men kan niet gaan werken terwijl men het huis opruimt en heropbouwt. Ook kan hun werkplek zelf schade hebben opgelopen, waardoor werk en inkomen stil komen te liggen. Verzekeringen vergoeden meestal niet de nieuwwaarde van beschadigde spullen zodat mensen hun spaartegoeden aanspreken om nieuwe spullen te kopen. Wie niet voldoende geld achter de hand heeft, kan in armoede belanden. Zo kunnen zelfs hele buurten verpauperen.

Actie: Daarom is het van groot belang om deze mensen te helpen deze moeilijke periode van financiële zorgen te overbruggen. Banken en overheden kunnen op gepaste manier reageren om te voorkomen dat vele mensen in de armoede belanden.

5. Medische verzorging en psychologische ondersteuning

Tijdens en na een overstroming kunnen mensen gewond raken of ziek worden. Er kunnen zich lichamelijke klachten voordoen die variëren van verwondingen, shock en hartproblemen, tot huidirritaties en griep.

Maar slachtoffers van overstromingen geven aan dat zij de mentale problemen als veel erger ervaren dan de fysieke klachten. Een overstroming, evacuatie en het heropbouwen van de huizen hebben een enorme mentale impact. Dit kan leiden tot angst, gevoel van hulpeloosheid, depressie, boosheid, stemmingswisselingen, flashbacks, paniekaanvallen, slaapproblemen, concentratieverlies, suïcidale gedachten en meer gebruik van alcohol en drugs. Die problemen kunnen weken tot maanden na de overstroming nog spelen. Ook mensen die geëvacueerd zijn, maar wiens huis uiteindelijk toch niet overstroomd is, kunnen mentale problemen ervaren. Een evacuatiebericht kan een enorme paniekreactie teweegbrengen met langdurige gevolgen.

Goede evacuatieberichten communiceren hoe lang men nog tijd heeft, alvorens het huis overstroomt. Een goed bericht geeft informatie over hoe het huis achter te laten, waar het evacuatiecentrum is en hoe lang men van huis weg zal zijn.

Zelfs mensen die geëvacueerd zijn, maar wiens huis uiteindelijk toch niet overstroomd is, kunnen mentale problemen ervaren. Foto: inwoners van Bergen, Nederlands-Limburg, worden geavuceerd na de overstromingen van juli 2021 (Brita Seifert / Shutterstock.com).

Niet iedereen ervaart mentale problemen. Maar een aantal daarvan ontwikkelt zelfs een Post-Traumatisch Stress Stoornis (PTSD) die moet worden behandeld om weer te kunnen functioneren. Hoe groter de schade, hoe langer de heropbouw van huizen, des te groter de mentale problemen. En laten we ook niet de mentale impact vergeten die door de vele hulpverleners ervaren wordt. Medische hulp en gespecialiseerde mentale ondersteuning zijn daarom nodig, ook nog lang na de overstromingen.

Actie: Mensen zijn daarom gebaat bij langdurige medische hulp voor fysieke en mentale klachten.

6. Herstel als gemeenschap: het delen van verhalen

Door de schade aan huizen verliezen mensen het gevoel van een veilig thuis. Ze worden onzeker, onrustig, zijn angstig. Mentale problemen kunnen persoonlijke relaties onder druk zetten. Ook het gemeenschapsgevoel kan veranderen door de ervaringen na een overstroming. Soms zal men zich meer betrokken voelen tot elkaar. Maar het kan ook zijn dat mensen zich gaan afzonderen en de gemeenschapszin afbrokkelt. Men kan bij elkaar geen steun meer vinden. Soms keren mensen ook niet meer terug naar hun huis. Of er ontstaat spanning tussen getroffen mensen en mensen die bespaard zijn gebleven van schade. Gevoelens van oneerlijkheid kunnen ontstaan.

Actie: Het is daarom ook aan te raden om in de getroffen gemeenten momenten te organiseren waarop mensen elkaar kunnen ontmoeten om  emoties te delen en de verwerking van het trauma in groepsverband te ondersteunen.

7. Betrek de mensen bij de heropbouw en luister naar hun ervaringen: #buildingbackbetter

Na een overstromingsramp zoeken mensen een schuldige. Dat zagen we ook na de overstromingen door orkaan Katrina. Mensen zijn boos op de autoriteiten. Zij voelen dat ze in de kou gelaten worden. Velen nemen zelf maatregelen om zich te beschermen tegen een volgende overstroming. Vertrouwen in de autoriteiten kan weer opgebouwd worden wanneer de overheid mensen samenbrengt en luistert naar hun ervaringen en behoeftes.

Actie: Het is belangrijk om te leren uit hun ervaringen en die kennis en inzichten te gebruiken zowel voor een heropbouw van de huizen als voor een meer veerkrachtige gemeenschap.

Crisis in een crisis

De omstandigheden zijn nu uitzonderlijk: deze overstromingsramp komt tijdens de COVID-19 crisis waar we sinds maart 2020 al in zitten. Het is een crisis in een crisis. Mensen hebben al heel wat veerkracht moeten tonen, en de vraag is hoeveel veerkracht er nog over is om deze overstromingsramp te boven te komen. Dat zij hulp nodig hebben, is duidelijk.

Met deze 7 manieren om sociale impact te verminderen verwacht ik bij te kunnen dragen aan de dialoog tussen beleidsmakers, wetenschappers, maatschappelijke organisaties, bedrijven en burgers in België, maar ook in Nederland en Duitsland, om samen af te spreken hoe we de samenleving meer veerkrachtig kunnen maken ten aanzien van extreme gebeurtenissen. Samen staan zij voor de taak om de samenleving meer veerkrachtig te maken ten aanzien van nieuwe extreme gebeurtenissen. Laten we geen tijd meer verliezen!

Meer informatie:

Wie interesse heeft om meer te leren over hoe rechtvaardige veerkracht in de praktijk gerealiseerd kan worden, kan zich melden bij Ingrid Coninx. Ingrid leidt momenteel daarover een project.